18 апреля 2022 года
16 апреля в онлайн формате состоялся круглый стол на тему: «Диалог и гражданское участие - основа народного единства в Республике Казахстан» с участием студентов групп БЖД-20-2; ИУТЭ -20-2; ПИ-20-2; ТЭ-20-4; ЭЭ-20-2; СИЭТ-20-2; ГСЭАО-20-2. Мероприятие организовано профессорами кафедры социальных дисциплин и офиса «Рухани Жангыру» Д.С. Орынбековой, А. Т. Мухамбедьяровой, Г.Д. Шаракпаевой.
Участники круглого стола единодушно отметили, что только нация, не стоящая на месте и устремленная вперед в будущее, способна показать миру свои достижения. Сегодня перед нами стоит задача – сформировать новую парадигму развития нашего народа и новое качество нации.
По мнению профессора Орынбековой Д. С., сама жизнь диктует нам необходимость адаптации к требованиям времени как отдельного человека, так и общества в целом. Для качественно нового развития нашей нации должны измениться наши повседневные жизненные установки. А в обществе должны утвердиться новые принципы и новые ориентиры.
Участниками круглого стола было акцентировано внимание на необходимости развития в нашем обществе диалога и гражданского участия как основы народного единства в Республике Казахстан. По мнению профессора Мухамбедьяровой А. Т., мы взяли курс на строительство «Слышащего государства». Суть данного подхода не просто в ситуативном реагировании госорганов на ежедневные проблемы населения. Это, прежде всего, постоянный диалог власти и общества. Новый импульс развитию общественного диалога дал Национальный совет общественного доверия, который институционализировал общенациональный диалоговый процесс в нашей стране, результатом чего стал пакет политических реформ. В частности, был принят новый по своей демократической сути Закон «О мирных собраниях», внесены изменения в законы «О политических партиях», «О выборах», «О Парламенте и статусе его депутатов», а также приняты изменения в Уголовный кодекс в части декриминализации статьи 130 и гуманизации 174-й статьи. Это только начало наших реформ в политической сфере, предстоит реформировать практически все институты государственной власти.
Основная цель преобразований – повышение эффективности функционирования всего государства. В ходе мероприятия прозвучали самые разные мнения со стороны студенческой молодежи. Импонирует активная гражданская позиция нашей молодежи и осознание своей ответственности за будущее страны. Прозвучали следующие темы презентаций: диалог как специфическая форма общения и коммуникации; слышащее государство - основа народного единства в Республике Казахстан; права человека и гражданина в Конституции РК; Ассамблея народа Казахстана: цели, задачи, функции. По словам доцента Шаракпаевой Г. Д., если мы реально хотим улучшить жизнь наших граждан, то следует вовлекать их самих в процесс реформ. Наши последующие политические реформы должны быть направлены на более широкое вовлечение людей в управление страной. Главные враги демократии – это невежество и популизм. Подытоживая дискуссию, участники круглого стола выразили надежду, что наши граждане поддержат реформы и, получив новые политические возможности, не допустят скатывания общества в «хайпократию». Успех всех предстоящих реформ и преобразований зависит от нашей сплоченности, патриотизма, гражданской ответственности и участия.
Для качественно нового развития нашей нации должны измениться наши повседневные жизненные установки. А в обществе должны утвердиться новые принципы и новые ориентиры. «Чтобы иметь знания, необходимо учиться. Чтобы быть богатым, нужно иметь дело. Чтобы стать сильным, нужна сплоченность. А для всего этого, нужно трудиться, не покладая рук», – эти слова великого просветителя Ахмета Байтурсынова актуальны и сегодня. По словам Президента РК К.-Ж. Токаева, поколение двадцать первого века должно быть глубоко образованным. Мы должны прививать в общественном сознании идеалы и ценности труда. Необходимо приучать молодежь к неустанному труду. Профессионализм, дисциплина и высокая ответственность должны стать характерными чертами всех нас. Справедливость – важное условие развития общества. Справедливость имеет особое значение в судьбе страны и народа. Нам необходимо культивировать такие качества, как честность, бережливость, основательность. По мнению участников диалоговой площадки, только так мы сможем построить конкурентоспособное государство и создать интеллектуальную, сплоченную нацию. В нашей стране должна быть укоренена прочная система «Ответственное государство – ответственное общество – ответственный человек».
Доктор политических наук Профессор кафедры социальных дисциплин Мухамбедьярова А.Т.
25 апреля 2022 года
В преддверии Дня памяти жертв политических репрессий, который отмечают в Казахстане 31 мая, под руководством заместителя председателя городской комиссии по реабилитации жертв политических репрессий, доктора исторических наук Бауыржана Жангуттина, состоялись совещания рабочих групп городской комиссии по вопросам реабилитации жертв политических репрессий при акимате города Алматы.
Государственная комиссия по реабилитации жертв политических репрессий создана по поручению Президента РК Касым-Жомарта Токаева. 24 ноября 2020 года Глава государства подписал Указ «О Государственной комиссии по полной реабилитации жертв политических репрессий». Главная задача Государственной комиссии – восстановление исторической справедливости в отношении всех категорий жертв политических репрессий советского периода. После проведения всестороннего и комплексного изучения материалов на основе международных подходов и стандартов планируется осуществить полную юридическую, а в отношении отдельных категорий – политическую реабилитацию жертв репрессий. По словам Главы государства, "память о колоссальных человеческих жертвах и жестоком драматизме тех лет оставила трагический след в сердце каждого казахстанца. Для многих народов, пострадавших от тоталитаризма, казахская земля стала настоящим домом. Мужество и терпение наших предков позволили достойно пройти тяжелейшие испытания и сплотиться в единую нацию".
В научно-исследовательской работе городской комиссии по вопросам реабилитации жертв политических репрессий при акимате города Алматы участвуют преподаватели Алматинского университета энергетики и связи имени Гумарбека Даукеева.
В ходе совещания 2-й рабочей группы по изучению, подготовке заключения и рекомендаций по реабилитации категории – спецпоселенцы под руководством Губайдуллиной Мары Шаукатовны, доктора исторических наук, профессора КазНУ имени аль-Фараби, кафедры международных отношений и мировой экономики, факультета международных отношений, были обсуждены ближайшие публичные мероприятия, посвященные Дню памяти жертв политических репрессий. Планируется презентация Сборника материалов городской комиссии по вопросам реабилитации жертв политических репрессий при акимате города Алматы за 2021 год «Реабилитация жертв политических репрессий в Казахстане: документы, материалы». Запланировано проведение фотовыставки памяти жертв политических репрессий, а также публичной лекции в Государственном музее искусств Казахстана имени А. Кастеева. Все это очень важно для того, чтобы общество осознавало ценность мирного эволюционного развития и никогда не допустило повторения подобных событий.
Народ Казахстана бережно хранит память о миллионах соотечественников, пострадавших от политических репрессий. О временах террора подробно рассказывается в учебниках истории, на эту тему издаются книги, снимаются фильмы, в городах и селах страны устанавливаются памятные стелы. В годы репрессий наша республика стала местом депортации для миллионов советских граждан. На ее территории находился один из самых крупных и страшных лагерей ГУЛАГа – Карагандинский исправительно-трудовой лагерь, более известный как Карлаг. На протяжении почти 30 лет он принял более 1 миллиона заключенных. Не менее печально известен и Акмолинский лагерь жён изменников Родины (АЛЖИР). Через него прошло около 20 тысяч осужденных. Еще одним страшным местом стал так называемый Степлаг, управление которого располагалось в поселке Кенгир (сейчас он включен в черту г. Жезказган) Карагандинской области. В нем постоянно находилось несколько тысяч заключенных, пик численности пришелся на 1950 год, когда число содержащихся в лагере приблизилось к 30 тыс. человек.
Вспоминая то страшное время, каждый житель Казахстана должен представлять себе масштабы трагедии и ее последствия для истории своей страны.
Доктор политических наук Профессор кафедры социальных дисциплин Мухамбедьярова А.Т.
25 апреля 2022 года
За годы Советской власти миллионы людей стали жертвами произвола тоталитарного государства, подверглись репрессиям за политические и религиозные убеждения, по социальным, национальным и иным признакам. Одной из трагических страниц истории Казахстана является депортация (насильственное переселение народов) на его территорию народов практически из всех регионов бывшего Советского Союза. Не минула волна репрессий и немцев.
«…19 сентября с.г. я получил справку за №…о моей долгожданной реабилитации, что меня и обрадовало до слез…», - подобные строки можно прочитать в воспоминаниях казахстанских немцев, в которых они рассказывают о трагическом периоде депортации и спецпоселения.
С августа 1941 по январь 1942 гг., в начальный период Великой Отечественной войны (ВОВ), советскими властями было осуществлено насильственное переселение немцев из европейской части СССР в Казахстан и Сибирь. В августе 1941 г. правительство СССР, обвинив советских немцев в коллаборационизме, принимает ряд документов, в соответствии с которыми началась их депортация. Так, 26 августа 1941 г. вышло постановление Совнаркома СССР и ЦК ВКП (б) «О переселении немцев из Республики немцев Поволжья, Саратовской и Сталинградской областей в другие края и области», а 28 августа 1941 г. Указ Президиума Верховного Совета СССР от № 21-160 «О переселении немцев, проживающих в районах Поволжья». До конца сентября 1941 г. из Поволжья, где немцы проживали более 180 лет и с 1918 г. существовала Автономная область немцев Поволжья, а с 1923 г. – Автономная Советская Социалистическая Республика немцев Поволжья, в Казахстан и Сибирь было выселено более 450.000 немцев. Практически сразу же после депортации немцев Поволжья принимаются постановления и указы о насильственном переселении немецкого населения из оккупированных территорий Прибалтики, Белорусской, Украинской и Молдавской СССР, Крыма и Центральных областей РСФСР, а также Армении, Азербайджана, Грузии и др.
По подсчетам исследователей, Казахстан принял свыше 400.000 насильственно переселенных из различных мест компактного проживания немцев. При этом, следует учесть, что здесь, к началу 1940-х г. уже проживало около 90.000 местных казахстанских немцев. Депортированных немцев разместили на территории 12 областей Казахской ССР (КазССР). Наибольшее количество, свыше 70.000 человек, было расселено в Акмолинской области, по 50.000 тысяч – в Павлодарской и Северо-Казахстанской областях и т.д.
В Казахстане расселение депортированных немцев, проводилось посемейно. В областные районы направлялось определенное число семей, которые, в свою очередь, распределялись по районным колхозам и селам. Так, например, в октябре 1941 г. в г. Зыряновск (с 2019 г. – г. Алтай) прибыли депортированные немцы из г. Астрахани – 472 семьи городских жителей, из которых 213 семей было расселено в районном центре, остальные в колхозах. Переселение немцев, проживавших в сельской местности (к примеру, 92% немецкого населения Крыма являлось сельскими жителями), производилось целыми колхозами. Например, в октябре 1941 г. в колхозах Лозовского
района Павлодарской области было размещено 522 переселенческих
немецких хозяйств с населением в 2581 душ.
С осени 1941 г. запрещалось проживание немцев в областных городах Казахстана и Сибири. 10 ноября 1941 г. местное немецкое население, проживавшее в Казахстане, было выселено из областных городов и направлено в МТС, совхозы и колхозы.
Депортированное немецкое население оказалось не только в новых природно-климатических условиях, но и в тяжелом социально-экономическом положении. Катастрофическая нехватка продовольствия, голод, исключительно тяжелое положение переселенцев-немцев, смертности среди них на почве истощения, особенно среди детей. Эти и другие факты можно прочитать в архивных документах этого периода. Помимо этого, вплоть до конца 1940-х г. крайне не хватало жилого фонда, остро стояли вопросы медицинского и бытового обслуживания, а также трудоустройства депортированных немцев.
В период с зимы 1942 г. по 1946 г. немцы, проживавшие до начала военных действий в Казахстане, и немцы, депортированные на данную территорию, мобилизовались в рабочие колонны на все время войны в различные отрасли промышленности. Всего в годы ВОВ более 120 000 немцев находилось в рядах трудармии, из них 72 000 человек было призвано из числа немцев, расселенных и проживавших в Казахстане. Большинство из них было направлено за пределы Казахстана для работы на предприятиях оборонной, угольной, лесной промышленности, на объектах/лагерях ГУЛАГа НКВД. В КазССР труд мобилизованных немцев использовался на лесозаготовках, строительстве железных дорог, заводов, трестов, на рыбных промыслах, в горнодобывающей и нефтеперерабатывающей промышленности.
В годы ВОВ и сразу после нее оформился режим спецпоселения, который закреплял немцев в местах, куда они были депортированы и там, где находились трудовые лагеря. По Указу Президиума Верховного СССР от 26 ноября 1948 г. немцы закреплялись на своих местах «навечно, без права возврата к их прежним местам жительства». Так, на 1 сентября 1949 г. на спецпоселении в КазССР находилось 892 671 человек (калмыков, поляков, крымских татар, чеченцев, ингушей, греков и др.), из них немцев – 417 478 человек. Отмена режима спецпоселения в отношении немцев и ликвидация системы спецпоселений произошли лишь в 1954 - 1956 гг., восстановление в политических правах – в 1964 г. и 1972 г.
По словам Президента РК Касым-Жомарта Токаева, «политические репрессии 20-50-х годов XX века – печальная страница в истории нашего народа. 24 ноября 2020 Глава государства Касым-Жомарт Токаев подписал Указ «О Государственной комиссии по полной реабилитации жертв политических репрессий».
На сегодняшний день рассмотрены задачи и основные моменты организации деятельности Госкомиссии, план ее работы на 2020-2021 годы, вопросы методологического обеспечения деятельности по реабилитации различных категорий жертв репрессий.
Созданы специальные рабочие группы для проработки направлений реабилитации различных групп репрессированных. Организационный этап госкомиссии завершен и начата активная научно-исследовательская работа ученых и экспертов в различных архивах страны.
Для обеспечения деятельности Госкомиссии создан Проектный офис, в состав которого вошли ученые, исследователи и представители госорганов.
В целях обеспечения деятельности Государственной комиссии разработана специальная научная программа «Процесс массовых политических репрессий и реабилитации в Казахстане в 20-50-е годы ХХ века: формирование единой базы данных».
По словам заместителя Премьер-министра РК Ералы Тугжанова, выявление и реабилитация невинно осужденных жертв политических репрессий в рамках 30-летия Независимости РК - большая задача, стоящая сегодня перед нашей страной, нашим народом, обществом. Для всестороннего охвата всех направлений деятельности Госкомиссии сформированы 11 рабочих групп. Каждая группа осуществляет свою деятельность в рамках тематических планов и определенной методологии в соответствии с категориями жертв репрессий. К осуществлению научно-исследовательской деятельности в архивах города Алматы приступила рабочая группа по не реабилитированным жертвам насильственно депортированных в Казахстан народов и спецпоселенцев под руководством доктора исторических наук, профессора кафедры международных отношений мировой экономики КазНУ им. Аль-Фараби, директора Центра германских исследований Губайдуллиной М.Ш. В составе рабочей группы известные казахстанские ученые и специалисты: Ким Герман Николаевич – директор Института азиатских исследований, доктор исторических наук, профессор КазНУ им. Аль-Фараби; Калыбекова Манара Шелтеновна – заведующая отделом внешних связей Института истории и этнологии им. Ч. Валиханова, ведущий научный сотрудник, кандидат исторических наук; Мухамбедьярова Алтынай Тулеуовна – доктор политических наук, профессор кафедры социальных дисциплин Алматинского университета энергетики и связи имени Гумарбека Даукеева; Подопригора Юлия Ивановна – кандидат исторических наук, член научно-экспертного совета Общественного фонда «Казахстанское объединение немцев «Возрождение»; Болатхан Алия – научный сотрудник Института истории и этнологии им. Ч. Валиханова. Для организации системной работы Госкомиссии во всех регионах страны созданы и функционируют региональные комиссии по реабилитации жертв политических репрессий. Региональные комиссии начали скрупулезную работу в архивах по восстановлению исторической справедливости. Их возглавляют заместители акимов регионов, в составе находятся ученые, видные общественные деятели и представители государственных органов и организаций. Главная задача Государственной комиссии – восстановление исторической справедливости в отношении всех категорий жертв политических репрессий советского периода. После проведения всестороннего и комплексного изучения материалов на основе международных подходов и стандартов планируется осуществить полную юридическую, а в отношении отдельных категорий – политическую реабилитацию жертв репрессий. В целом, итоги работы по полной реабилитации жертв политических репрессий будут подведены по результатам всестороннего анализа документов в архивах, на основе научных исследований.
ДД. полит. н., профессор кафедры социальных дисциплин АУЭС имени Гумарбека Даукеева Мухамбедьярова Алтынай Тулеуовна
К. и. н., член научно-экспертного совета Общественного фонда «Казахстанское объединение немцев «Возрождение» Подопригора Юлия Ивановна
30 мая 2022 года
Публичная лекция «Искусство в плену». Творчество ссыльных и депортированных художников в Казахстане в 1940 - 1950-е гг.»
29 мая 2022 года в 12:00 в Государственном музее искусств имени А. Кастеева (лекторий музея) состоялась публичная лекция Амира Джадайбаева, кандидата искусствоведения, ведущего научного сотрудника Государственного музея искусств имени А. Кастеева по теме: «Искусство в плену». Творчество ссыльных и депортированных художников в Казахстане в 1940 - 1950-е гг.».
Лекция была посвящена художественной ситуации в Казахстане в 1940-1950-х гг. в Алматы, и в Казахстане в целом, в указанный период проживало много талантливых репрессированных, депортированных и находившихся на спецпоселении художников, чьи работы отложились в музейных коллекциях и фондах. Среди них были такие мастера как А. Черкасский, В. Стерлигов, В. Эйферт, И. Иткинд, Л. Брюммер, В. Ермолаева, А. Фонвизин и многие другие. Вопреки трагической судьбе они оставались до конца верны своему искусству.
Данное мероприятие, посвященное Дню памяти жертв политических репрессий и голода 1931 – 1933 годов, проведено городской комиссией по вопросам реабилитации жертв политических репрессий при акимате г. Алматы и Государственным музеем искусств РК им. А. Кастеева. Выражаю огромную Благодарность всем, кто организовал это мероприятие, позволившее ощутить весь трагизм того времени и одновременно прикоснуться к жизни и творчеству известных художников.
Доктор политических наук, профессор кафедры социальных дисциплин Мухамбедьярова А.Т.
Начатый после смерти И.В.Сталина процесс реабилитации жертв политических репрессий оказался длительным и продолжается в наши дни. Новые исторические условия требуют нового осмысления нашего прошлого, ставят задачу более полного изучения первоисточников и окончательного восстановления исторической правды и справедливости по отношению к тысячам безвинных жертв, возвращения им честного имени.
В процессе работы комиссии по реабилитации жертв политических репрессий в архивах РК исследуются и анализируются архивные документы, особенно периода 1920-1930-х годов, когда репрессии затронули практически все общество. Поиск и изучение этих документов требуют комплексного подхода и более широкого обобщения фактов, введения в научный оборот всего массива архивных материалов, касающихся политических репрессий в Казахстане. Лишь так мы сможем извлечь исторические уроки случившейся трагедии, сможем предоставить всю сложную картину прозревающему казахстанскому обществу и дать более полное освещение в казахстанских учебниках.
Как известно, запуск маховика репрессивной машины начался с декрета ЦИК и СНК Казахстана «О конфискации и выселении крупнейших байских хозяйств и полуфеодалов» от 27 августа 1928 года. С него началась конфискация скота байских хозяйств и выселение самих баев с семьями за пределы Казахстана и в другие области, в основном, по принципу максимального их отдаления друг от друга[1. лл.4-7].
Изучая новые пласты архивных источников, мы видим значительное расширение круга лиц, подлежащих конфискации. Она проводилась ускоренными насильственными методами, что вызывало недовольство как самих баев и приближенных к ним аткаминеров, так и аульной бедноты, симпатизировавшей баям. Чтобы избежать конфискации имущества, баи часто распределяли свой скот среди бедных родственников. Национальная интеллигенция также выступала в защиту конфискованных баев, о чем свидетельствуют архивные данные. В докладной записке на имя Ф. Голощекина о предварительных итогах конфискации байских хозяйств по Кустанайскому округу отмечается, что «старая алашордынская интеллигенция» занимается агитацией, направленной на срыв конфискации.
В целом в архивных источниках в рамках поиска не реабилитированных лиц, складывается картина, когда многочисленные страты зажиточных слоев населения подвергаются преследованиям, но вместе с тем репрессиям подвергались бедные слои так же: султанские и ханские потомки, бывшие волостные, бывшие баи, крупные баи, баи, сыновья (дети) баев, аткаминеры, кулаки, сбежавшие из российских округов от преследований кулаки и бывшие фабриканты, раскулаченные, владельцы домов, садов, земли, мельниц, крупные торговцы, ведущие контрабанду с Китаем, торговцы, священники и их сыновья, офицеры белой армии, сыщики, середняки, имамы, ишаны, муллы, бедняки, крестьяне-шаруа, хлеборобы, уклоняющиеся сдавать хлебо- и мясо заготовки, не плательщики налогов, а вместе с ними и их сыновья (дети).
Вынужденные уехать из родных мест, они не теряли связи с аулом, родственниками, часто к выселенным в другие округа отправляли делегатов от аула с собранной всем миром помощью деньгами и пр., и это говорит о большом заслуженном авторитете баев перед родными, и в целом населения аула, беднотой, оставшимися в ауле. Были случаи, когда они через какое-то время возвращались назад в родные места, либо не уезжали, а скрывались в соседних районах от преследований, но по донесениям их находили и отправляли опять в округ выселения.
Если учесть тот факт, что пытаясь спастись от выселения и конфискации (а в начале 1930-х годов и от голода), часть преследуемых баев, кулаков и шаруа поднимали восстания, а часть стремилась уйти в Китай, Монголию, Узбекистан и Россию, но не всем это удавалось, отсюда мы видим еще одну грань данного вопроса. Есть случаи, когда перешедших за границу вновь сдавали советским властям, либо задерживали на границе при переходе. Все они подвергались аресту, у них конфисковывали скот, приговаривали вновь к выселению и даже к расстрелу.
B архивах содержатся документы, рассказывающие о районах миграции казахов-голодобеженцев: так по данным ГАРΦ, РГАЗ и других архивов, география их миграции простиралась от Камчатки до Cеверного края (Архангельск), от Bладивостока до Днепропетровска и Запорожья, не считая города и районы Cибири, Нижней и Cредней Bолги и Зауралья, Узбекистана, Киргизии, Туркмении, Таджикистана, далее Китая, Афганистана и Ирана. Более одного миллиона человек оказались в числе голодо-беженцев. Из них лишь чуть более 400 тыс. возвратились позже в республику. Cколько их погибло в местах миграции, установить невозможно[2. с.9].
Таким образом, подвергавшиеся преследованиям в 1920-30-е гг., большинство баев, кулаков, зажиточных шаруа стали бесправными жертвами политических репрессий, были обречены на смерть и эмиграцию.
В архивах есть документы, подтверждающие, что детям конфискованных и выселяемых баев не позволяли учиться в школах и вузах, исключали даже с последнего года обучения, не позволяли сдавать выпускные экзамены, не выдавали аттестаты об окончании перед выездом на выселение из округа [3. Л.25].
Началась целая кампания по травле детей баев и кулаков, зажиточных слоев, подвергшихся конфискации. Все, кто преподавал, учился в ВУЗах и средних учебных заведениях Казахстана и за его пределами, исключались и подвергались чистке как социально-чуждые элементы. В этом направлении создавались и работали специальные комиссии, которые направляли в вузы списки студентов-казахстанцев для проведения собраний по их осуждению и исключению из ВЛКСМ, партии и ВУЗа.
Все они были исключены без права восстановления или поступления в вузы в дальнейшем. Многим детям конфискованных баев и кулаков приходилось менять свои фамилии, жены разводились со своими мужьями, чтобы спастись с детьми от конфискации, выселения и репрессий. Фактически, они тоже являются косвенными жертвами политических репрессий, их судьбы были сломаны, многие яркие таланты не смогли раскрыть свой потенциал и реализоваться, внести свой вклад в развитие экономики, образования, науки и культуры.
В письме У.Джандосова в Казкрайком У.Исаеву ставится вопрос о том что «конфискация крупных баев-полуфеодалов … обнажит идеологическую борьбу в городе в стенах наших учебных заведений… и поставит вопрос о чистке учебных заведений… К этому вопросу надо подойти методом массовой общественной работы среди самих учащихся. Чистка сверху будет приводить к извращениям» [ 4. Л.171]
Разворачивалась целая система писем и доносов, по которым находили вернувшихся с выселения назад в родные места баев, либо скрывавшихся в соседних районах от преследований, выявляли их детей учившихся в учебных заведениях. По этим доносам баев находили и отправляли опять в округ выселения, их детей исключали из вузов. К сожалению, как показывают архивы, доносы в тот период становятся распространенным явлением, их пишет на постоянной систематической основе целая сеть осведомителей под псевдонимами. И это тоже один из печальных аспектов психологической мутации общества в процессе проведения политики репрессий, который дал свои результаты
На основе раскрытия обширных архивных источников переосмысление уродливой и безжалостной политики конфискации и репрессий 1920-1930-х гг. – это комплексная задача гуманитарных дисциплин. В первую очередь на основе изучения архивов учеными правоведами, историками, политологами и другими специалистами готовится заключение о реабилитации жертв политических репрессий государственно-правовыми структурами. И вместе с тем происходит анализ и обобщение новых аспектов влияния репрессивных процессов на дальнейшее историко-политическое развитие казахстанского общества, а так же на специфику изменения национального менталитета, психологию казахского кочевого общества и т.д.
Так, например, психологи утверждают, что голод, политические репрессии, война и прочие травмы, пережитые поколениями наших прадедов и дедов, заложили комплекс психоэмоциональных установок и убеждений, которые до сих пор сказываются на нашем поколении. Репрессированные предки являются причиной наших психологических установок и стереотипов, их жизни, наполненные страхами, лишениями, массовыми смертями, отчаянной борьбой за выживание, унижениями и заниженной самооценкой эхом отдаются в нас. Поколение их детей – это «режиссеры», а нынешнее поколение является «актерами», реализующими тяжелый кармический синдром своих предков. В философско-психологическом аспекте это закладывает основы таких современных социальных болезней как отрешенность, отчуждение, безволие, покорность и конформизм в обществе в целом.
Переосмысление трагических страниц конфискаций и репрессий на основе новых архивных источников показывает масштабность и глубину этого процесса. Отметим, что в данной статье затронуты только вопросы репрессий к лицам, подвергшимся конфискации. Но мы знаем, что в 1920-1950 е гг. репрессии проводились к более широким слоям населения - это лидеры и сторонники «Алаш», беженцы и участники крестьянских восстаний, партийно-хозяйственная, советская, творческая интеллигенция, депортированные народы, военнопленные, религиозные деятели и др.
Таким образом, практически все слои казахского народа и казахстанцев в целом были репрессированы, унижены и раздавлены политикой необоснованных преследований. В этой связи именно архивные материалы дают широкий обзор для понимания и анализа масштаба политических репрессий в Казахстане, способствуют обобщению и комплексному междисциплинарному подходу к его изучению, что имеет широкое научное теоретическое и практическое значение.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ:
1. ЦГА РК. Ф. 5. Оп. 21. Д. 15. Л. 4–7
2. Трагедия казахского аула. 1928–1934. Тoм 1. 1928 – апрель 1929. C6opнuк дoкyмeнтoв. А.2013. с.9
3. ЦГА РК, ф.135, оп 1. Д.157. Л. 25
4. АП РК Ф. 141 Оп.1. Д. 2248. Л.1
А.Д. Утегалиева, Кандидат исторических наук, доцент кафедры социальных дисциплин АУЭС имени Гумарбека Даукеева
Темирбек Караевич Жургенев - Народный Комиссар Просвещения Казахской АССР (1933-1937гг.), является основоположником становления и развития образования, науки и культуры Казахстана 1930-х годов.
Т.Жургенев - образованный, интеллигентный человек,владел русским, казахским, арабским, персидским, староузбекским языками, тонкий ценитель народного эпоса и музыки, превосходно играл на домбре, имел огромный опыт общественно-политической, государственно-административной, практической научной и вузовской работы.
Он родился в 1898г. в Актюбинской области в семье богатого бая Кара, мама умерла в раннем детстве Темирбека. Отец дал ему хорошее образование, он окончил русско-казахскую начальную школу (1913), русско-казахское училище имени Суханского в Перовске (1917). Окончив оренбургский рабфак (1923), он получает направление в Среднеазиатский государственный университет и обучается на юридическом факультете(1923-1927).
В 1920-е год страна испытывала острую нужду в специалистах и организаторах народного хозяйства, поэтому в 1924-1926 гг. студент Т. Жургенов становится Полномочным представителем КАССР в Туркестанской республике, принимал активное участие в подготовке национально-государственного размежевания Средней Азии и Казахстана.
В годы учебы на последнем курсе университета Темирбек Жургенов - ректор Казахского педагогического института в Ташкенте (1926-1929 гг.), который позже был переведен в Алма-Ату и стал называться Казахский Педагогический институт. Т.Жургенов - член ЦИК Казахстана и Туркестана. С отличием окончил университет, Т. Жургенов оставлен научным сотрудником САГУ по госправу.
В 1929 г. он - Нарком финансов Таджикской ССР, а в 1930-1933 гг. Нарком просвещения Узбекской ССР.
В 1933 г. Т.Жургенов - Нарком просвещения Казахской АССР. Это очень сложное для республики время, новое руководство Казкрайкома ВКП (б) прилагало огромные усилия к исправлению допущенных в период коллективизации грубых политических ошибок, голощекинского голода и геноцида, имевших трагические последствия для казахского народа.
Организаторский талант Темирбека Жургенова раскрылся в ходе осуществления культурной революции в Казахстане. Одной из главных задач были создание системы всеобщего начального образования, ликвидация безграмотности среди взрослого населения, создание системы высшего образования и академии наук республики.
Исключительно плодотворной была деятельность наркома в развитии литературы и искусства Казахстана. Он внес большой вклад в развитие казахского литературного языка, в создание научной терминологии, он был один из первых переводчиков произведений классиков марксизма-ленинизма на казахский язык.
Жургенов неустанно искал народные таланты, создавал им необходимые условия для учебы и работы, имена их являются золотым фондом казахской культуры: А.Кастеев, Ш.Жиенкулова, К.Байсеитова, Ж.Жабаев.
Нарком Т. Жургенев основал Казахский музыкальный театр, Оркестр народных инструментов, Казахский национальной оперы и балета, киноискусство, драматургию и театр, под его руководством была подготовлена и проведена в мае 1936 г. Декада литературы и искусства Казахстана в Москве, по итогам которой был награжден орденом Трудового Красного Знамени.
С 1933 по 1937 гг. Жургенов является членом окружного комитета ВКП (б) Казахстана и его бюро, членом Бюро ЦК Компартии Казахстана. Талантливый деятель культурной революции, Темирбек Жургенов находился в расцвете творческих сил, когда в августе 1937 г. подвергся необоснованному аресту и трагически погиб.
Темирбек Жургенов был арестован 2 августа 1937 г. НКВД КССР и приговорен Военной Коллегией Верховного Суда СССР 25 февраля 1938 г. к расстрелу. Реабилитирован 18 апреля 1957 г. Военной Коллегией Верховного Суда СССР за отсутствием состава преступления».
Отец Темирбека Жургенова, Кара Жургенов, был сыном крупного бая Куана. По ложному обвинению он был также приговорен к расстрелу 25 сентября 1937 года в г. Кзыл-Орде. Братья Темирбека Жургенова, Косжан, Досжан и Ыскак также были арестованы и расстреляны.
Жена Жургенова-Ермекова Даметкен Амирхановна арестована 21 марта 1938 г. НКВД Каз.ССР. Приговорена как член семьи изменника Родины к исправительно-трудовым лагерям, отбывала срок в АЛЖИРЕ. С началом Великой Отечественной войны не раз писала просьбы отправить ее на фронт как профессионального медика, но ответа не получала. Реабилитирована 23 декабря 1955 г. за отсутствием состава преступления. Всю оставшуюся жизнь она посвятила восстановлению честного имени Темирбека Жургенова.
Имя Темирбека Жургенева увековечено, названа улица в Алматы, его имя носит Казахская национальная академия искусств имени Т.К. Жургенова, перед зданием которого установлен памятник Темирбеку Жургеневу. В 2020 году село Комсомолькое Айтекебийского района Актюбинской области было переименовано в село имени Темирбека Жургенова, в Астане школа №70 получила имя Темирбека Жургенева.
30 мая 2022 года
Памяти жертв политических репрессий… Забвению не подлежат!
В Satbayev University (Казахском национальном исследовательском техническом университете имени К. Сатпаева) на базе кафедры общественных дисциплин и научной библиотеки прошел круглый стол, посвященный Дню памяти жертв голода и политических репрессий. Мероприятие организовано совместно с кафедрой социальных дисциплин Алматинского университета энергетики и связи имени Гумарбека Даукеева. Модератором круглого стола выступил преподаватель кафедры общественных дисциплин Satbayev University Турлыбек Салимович Тумабаев.
Целью мероприятия является увековечивание памяти жертв политических репрессий, формирование общих ценностей, возрождение национальной памяти и передача исторического опыта будущим поколениям.
Участники мероприятия: профессорско-преподавательский состав кафедры общественных дисциплин, кафедры казахского и русского языка, сотрудники Исторического музея КазНИТУ им.К. И. Сатпаева, а также профессорско-преподавательский состав кафедры социальных дисциплин Алматинского университета энергетики и связи имени Гумарбека Даукеева.
На сегодняшний день наши ученые уже приступили к решению данной проблемы, работают в архивах, вводят в научный оборот ранее неизвестные документы и способствуют длительному процессу реабилитации жертв политических репрессий.
На круглом столе с докладами, презентациями выступили спикеры, члены Комиссии по полной реабилитации жертв политических репрессий города Алматы: Кабдушев Болат Жоламанович - к. и. н., доцент, заведующий кафедрой социальных дисциплин Алматинского университета энергетики и связи им. Гумарбека Даукеева. Ермуханов Еркин Нураддинович - к. и. н., доцент кафедры истории Казахстана Казахского национального педагогического университета имени Абая. Мухамбедьярова Алтынай Тулеуовна - д. полит. н., профессор Алматинского университета энергетики и связи им. Гумарбека Даукеева. Салкынбек Досалы Исаханович – профессор, заведующий кафедрой общественных дисциплин КазНИТУ им.К. И. Сатпаева. Утегалиева Алмажан Джусуповна - к. и. н., доцент Алматинского университета энергетики и связи им. Гумарбека Даукеева. Нургалым Кадир Салыкович - к. и. н., доцент Казахского национального педагогического университета имени Абая. Рыскильдинова Динара Байзаковна - старший преподаватель Алматинского университета энергетики и связи им. Гумарбека Даукеева. Омирбеков Аспандияр Аденович - главный специалист Исторического музея КазНИТУ им. К. И. Сатпаева, член Союза писателей Казахстана.
Спикеры круглого стола отметили, что самый тяжелый урон по демографическому составу республики, душевному состоянию казахстанцев нанесли политические репрессии 1920–1940 годов. Это были действительно мрачные годы. В этот период, кроме трагедии коллективизации, политическим преследованиям и гонениям подверглись тысячи невинных казахстанцев, а более миллиона людей из различных регионов Советского Союза было депортировано. В то же время десятки тысяч соотечественников из-за преследований были вынуждены эмигрировать в другие страны.
Заседание круглого стола продолжилось обменом мнениями. Участники поделились своими мыслями о политических репрессиях и голоде в истории страны, акцентировав внимание на том, как важно помнить жертв политических репрессий и модернизировать сознание молодежи. В ходе круглого стола участники говорили не только о трагедии Голодомора, но и о том, возможно ли было этого избежать, проводили параллели с голодом в других союзных республиках.
В завершение были подведены итоги заседания, обсуждены и обозначены запланированные мероприятия на будущее в данном направлении.
Доктор политических наук, профессор кафедры социальных дисциплин Мухамбедьярова Алтынай
К 100-летию Центрального государственного архива
ЦГА РК организовал конференцию на тему: Презентация издания "Голод в Казахстане. 1921-1923. Сборник документов и материалов. На мероприятии к 100 летию Центрального государственного архива были отмечены юбилейными медалями известные казахстанские учёные, архивисты, историки. Среди них Болат Жоламанович Кабдушев - кандидат исторических наук, доцент, заведующий кафедрой социальных дисциплин АУЭС имени Гумарбека Даукеева, руководитель одной из групп Государственной комиссии по полной реабилитации жертв политических репрессий комиссии по г. Алматы.
Болат Жоламанович, примите наши поздравления! Успехов вам в научных изысканиях! Центральный государственный архив Республики Казахстан является главным хранилищем документального наследия страны, в фондах которого сосредоточены уникальные документы по истории Казахстана, общественно-политической деятельности выдающихся людей. Эти архивные документы являются основными источниками в реализации программы "Рухани жаңғыру".
Ералин Нуртаза – 140: Ауыл мұғалімінен Әділет комиссарына дейін
30 мая 2022 года
(Аманқарағай болысының тумасы Ералин Нуртазаның туғанына 140 жыл толуына орай). Бүгінде кейбіреулердің Нұртаза Ералинді 1929 жылы Маңғыстауда қаза тапқан Шәбден Ералиевпен шатастыратыны бар. Кешегі дүрілдеп өткен Кеңес дәуірі тұсында Шәбден Ералиевтың қайғылы тағдырына таптық тұрғыдан кәдімгідей мән беріліп, оның есімі Қазақстан энциклопедиясынан да лайықты орын алған болатын. Есесіне біршама ірі қызметтер атқарған, артында қарама-қайшы пікірлерге толы із қалдырып, 1938 жылдың Сталиндік қызыл террорында мерт болған Нұртаза Ералиннің өмірі мен қызметі туралы деректерді табу қиын.
Н.Ералин мен Ш.Ералиевті шатастырудың сыры – екеуінің де құқық қорғау органы қызметкерлері болғандығынан да шығар. Нұртаза Ералин атқарған қызметтерінің бір тұстарында Қазақстанның Әділет халық комиссары және Республика прокуроры болса, Шәбден Ералиев ұзақ жылдар ішкі істер (НКВД) органының қызметкері болған еді. Нұртаза Ералин туралы бізді біліп ізденуге итермелеген негізінен мына жәйттер: біріншіден, партияның тарихы зерттелген әдебиеттерде Н.Ералиннің есімі Тұрар Рысқұлов, Нығмет Нұрмақов, Ораз Жандосов секілді көрнекті мемлекет қайраткерлерімен қатар аталады [1]. Ендеше ірі саяси тұлғалармен тең тұрған осынау белгісіз адам туралы ақиқатты оқырман қауымның білуі тиіс деп ойладық.
Екіншіден, Н.Ералиннің 1925 жылдары белгілі қазақ жазушысы Жүсіпбек Аймауытовты соттау процесіне қатысы болғандығы тарихи деректерде айтылады. Мәселенің мүмкіндігінше анық-қанығына жету үшін аталған жеке тұлғаның өмірі мен атқарған қызметін анықтап, тануымыз қажет болды. Мұрағатта сақталған мәліметтерге жүгінсек, Нұртаза Ералин 1882 жылы 15 желтоқсанда Қостанай губерниясы, Қостанай уезі, Аманқарағай болысының № 9 ауылында дүниеге келіпті. «Ата-анамнан ерте айрылдым. Әкемнің бейнесі есімде сақталмапты. Жеті жасқа толғанымда шешем қайтыс болды. Сөйтіп туғаным жоқ тұл жетімге айналдым…» деп жазыпты Нұртаза 1920 жылдары өз қолымен толтырған өмірбаянында.
Бір қызығы Нұртаза Ералин жеке істерінде әлеуметтік тегін үнемі пролетариат деп көрсетеді. Алайда, кей деректер Нұртазаның Кіші жүздің ханы болған Ералының тұқымынан тарайтындығын меңзейді. 1924-1925 жылдардағы партиялық тазалау науқандарының барысында тізілген құжаттарда ол туралы: «Иралин тоже происходит из того же рода «султан», из рода потомков бывших казахских ханов» деген анықтамалар бар. Тоқалдан жалғыз туса да, бәйбішеден тараған бауырлары Нұртазаның оқып білім алуына көп көмегін тигізеді. Ол тоғыз жасында миссионерлік мақсатта ашылған орыс-қазақ мектебіне түседі.
Жаз айларында ауыл байы Ж.Сейдалиннің шаруашылығында егін орып, мал бағып жүрген ағаларына қолғабыс тигізеді. Кейін Қостанайдағы қалалық училищені бітірген соң Қостанай уездік басқармасының іс жүргізушісі болып, айына 5 сом жалақы алатын қызметке тұрады. Осы жылдары (1900-1905 жж.) М. Сералин, С. Угжин секілді демократ-ағартушылармен тығыз қарым-қатынас орнатып, отарлық езгіден құтылудың жолы ағартушылықпен айналысу, қазақ халқының көзін ашу керек деген байламға келеді. Көп кешікпей 1905 жылы Ресейдегі бірінші революция тұсында «төңкеріс рухымен уланған» қызметкерлер ретінде бір мекемеде істейтін С.Угжин жер аударылса, Н.Ералин қызметтен қуылады.
Сол кезеңдерді ол былайша еске алады: «Уезд бастығы мені хатшылық қызметтен босатып, Қостанай уезі бойынша жұмысқа орналасу құқымнан айырды. Сол жылдың күзінде Орынбор қаласына барып, төрт жылдық орыс-қазақ мұғалімдер мектебіне түстім. Оқу барысында жаз айлары «Торғай – Орал» Қоныс аудару басқармасында жалданып жұмыс істеп, қыста оқуымды жалғастыратынмын. Қаладағы социал-демократиялық одағының ұйымына катынастық. Оқуды жақсы үлгеріммен аяқтасам да мектеп инспекторы И.И. Бутовский қоғамға қауіпті саяси күдіктілердің бірі деп, түрлі кінәларды мойныма артып қойды… Сөйтіп мұғалімдік қызметке бөлгенде Қостанай губерниясының ең түкпірі саналатын Торғай уезінің Қаратоғай болысынан бірақ шықтым» – деп жазды.
Бұл 1909 жылдың көктемі болатын. Содан Нұртаза 10 жыл бойы мұғалімдік еңбектен қол үзбей, ағартушылықпен шұғылданады. 1917–1918 жылдары Қазақстанда Кеңес өкіметі орнаған кезде ағарту мәселесі Жұмысшы-ағарту (рабпрос) басқармасының құзырына көшіп, Н.Ералин де жаңа әкімшілікке қарайтын мұғалімнің бірі болып шыға келеді. Жасы қырыққа таяп қалса да Нұртаза Ералиннің ағарту саласындағы қызметі енді өрге басады. 1919 жылдың 18 қарашасынан Қостанай уезінде мұғалім-нұсқаушы, кейін уездік халық ағарту бөлімінің меңгерушісі болады.
1920 жылы Н.Ералин большевиктер партиясы қатарына өтуге арыз береді. Алайда, сол жылы 6 ай бойы сүзекпен ауырып, жергілікті партия ұйымымен байланысын үзіп алады. 1922 жылдың наурызында жергілікті Кеңестік съездің шешімімен уездегі Азық-түлік комитеті басқарушысының орынбасары болып сайланады. Сол жылдың 1 қыркүйегінде большевиктер партиясы мүшелігіне қабылданып, Қостанай губерниялық халық ағарту бөлімі меңгерушісінің орынбасары қызметіне ауысады. 1923 жылдың 1 мамырынан Қостанай губерниялық партия комитетінің үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің орынбасарлығына, қараша айынан губерниялық атқару комитетінің хатшылығына тағайындалды.
Қазақ автономиясы жарияланғаннан кейін мемлекеттік басқару аппа-ратына жергілікті ұлт өкілдерін қатыстыру шаралары қолға алынды. Сол мақсатпен белгілі қазақ демократы Мұхамеджан Сералинді Қостанайдан орталыққа (Орынборға) қызметке алдырту үшін «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы етіп тағайындаған Қазобкомның шешімі сырттай қабылданған болатын. Өкінішке орай, М.Сералин денсаулығына байланысты Орынборға бара алмады. Осы тұста облыстық партия комитеті 1923 жылы Н.Ералинге де мінездеме сұратады. Қостанай губкомының Н.Ералиннің қызметіне берген қорытынды бағасы мәз емес.
Мәселен: «…арнайы марксистік дайындығы жоқ, саяси білімі орташа, тікелей басқарушы болған емес, тапсырмаларды орындаумен ғана жүрді» деп ашық жазады. Сондай-ақ, оның рулық байланысын үзе алмағандығын, осы мақсатта кейде өз қызметін пайдаланып та кететіндігін бадырайтып көрсеткен. Дегенмен, оның жұмысты орындаудағы техникалық деңгейінің (іс қағаздарын жүргізу, заңды білуі т.б.) талапқа сай екендігін де жасырмаған. 1924 жылдың сәуірінде Нұртаза Ералин Орынборға келіп, облыстық партия комитеті үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің орынбасары міндетін атқаруға кіріседі.
Байқауымызша, мұндай үгіт-насихат жұмысынан өткізу тәсілі мемлекет қайраткерлерін жоғары қызметке жіберер алдындағы сынақ мектебі ретінде пайдаланылған секілді. Оған дейінгі екі комиссар – Мырзағұл Атаниязов пен Нығмет Нұрмақов та қызметтің осы баспалдағынан өткен-ді. Көп кешікпей, 1924 жылдың 9 қыркүйегінде Нұртаза Ералин Нығмет Нұрмақовтан Қазақстанның Әділет халық комиссары және Республика прокуроры міндетін қабылдап алды. Ералин Нұртаза Әділет халық комиссары және Республика прокурорларының арасындағы өз қызметін ең қысқа мерзімде атқарған адам. Осынау аз уақыт ішінде ол өзін толық танытып үлгере алмады.
Дегенмен де Кеңес дәуірінің алғашқы 10 жылдығындағы даулы оқиғалардың біріне айналған Ж.Аймауытов, І.Бәйменов, Қарпықов т.б. тергеу істерін қайта көтеруге оның тікелей қатысы бар. Сонымен қатар лауазымды қызметіндегі екі айдың ішінде ол комиссариат тарапынан жергілікті прокуратура әрі сот органдарына нұсқаулық бағыт беретін 30-ға тарта құжаттарға қол қойып үлгеріпті. Сол маңызды деген құжаттардың кейбірінің мазмұнына тоқтала кеткенді жөн санадық.
Н.Ералин қызметке келгендегі жасаған маңызды қадамы қазан айында губерниялық соттардың құрамын түгелдей қайта жаңғыртуды белгілеген сайлау науқанын ұйымдастыру туралы Ережені бекітті. Жаңа тәртіптің негізінде губерниялық сот қызметкерлерінің кәсіби деңгейі мен міндетіне сәйкестігіне басты назар аударылып, қайта сайлау өткізуді 1925 жылдың 1 қаңтарына дейін аяқтау тапсырылды.
Бұл сот қызметінің сапалық деңгейін көтеруге бағытталған бірден-бір маңызды шаралардың бірі еді. Ереже талабын орындау барысында қазақтар губсот қызметкерлерінің басым көпшілігін құрай бастады. Аталған кезеңде мемлекеттік салық, каржы мекемелерінің қызметін ретке келтіретін құқықтық нормаларды қалыптастыруға да айрықша көңіл бөлінді. 1924 жылдың 30 қыркүйегінде губсот, прокурорларға жолдаған нұсқауында Нұртаза Ералин қаржы органдарының жергілікті қаржы туралы ережені өрескел бұзу әрекеттеріне қатты алаңдаушылығын білдіріп: «заңды және жеке тұлғаларға заңсыз салықтар салу азаматтық кұқықтың бұзылуы деп танылуы тиіс. Мен Әділет халық комиссары ретінде қаржы әрі салық органдарының бұл әрекетіне қарсы батыл күресті ұйымдастыруды сіздерге міндеттеп отырмын» – деп мәлімдеді.
Соңында, мұндай дәлелдермен тіркелген заң бұзушылардың істерін қысқа мерзімде қарау тапсырылды. Осы тектес құжаттардың мән-мазмұнын терең саралау барысында бүгінгі қөзқарас тұрғысынан салыстыра отырып, Кеңес дәуіріндегі Қазақ Автономиялы республикасының құрылысындағы құқықтық мемлекеттің нышандарын қалыптастыру жолындағы тәуір бастамалары болғанына куә болдық. Қазіргі тәуелсіз еліміздің күрделі кезеңдерінде құбылысқа айналған өзекті мәселелерімен үндесіп жатқан әлеуметтік-экономикалық шаруаларды заң жолымен реттеуге бағытталған Әділет комиссарының және Республика прокурорының нақты іс-әрекеттері осыны аңғартса керек.
Мәселен, жұмысшыларына, қызметкерлеріне уақытылы еңбек ақысын төлемейтін өндіріс орындары мен мекемелерге қарсы күрес тәртібін күшейту мәселесі Әділет комиссариатының кезекті алқасында қаралған. Ізінше 1924 жылдың 8 қазанында «құпия» белгісі соғылып, Н.Ералин қол қойған қатынас хатта губпрокурорларға мемлекеттік, шаруашылық органдарының еңбеккерлеріне жалақыны уақытында беруін жүйелі түрде бақылауға алу, сондай-ақ осы мәселе жөнінде кінәлі болып танылғандарды әкімшілік немесе қылмыстық тәртіппен заң жүзінде жауапқа тарту тапсырылды.
Нақ осы жылдарда жаза тағайындау, сот ісін жүргізу, сот билігін басқару салаларында келеңсіз құбылыстар да біртіндеп орныға бастады. Әділет комиссарының 1924 жылдың 25 қазанында губпрокурорларға жолданған қатынас хатында мал ұрлау қылмысын әшкерелеуде таптық принципті (шығу тегіне қатысты заң бұзушылықтың мазмұнын құбылтуға болатын) ұстану қажеттігі ашық айтылды [6]. Немесе атақты соттық емес ұйым «Бестік кеңес» құру туралы облыстық партия комитетінің (кейінгі Өлкеком) шешіміне берілген түсініктемеде губернияларға жолданған мынадай ұсыныс-пікірлер бар: «Біріншіден, ұсақталып кетпеу үшін бестік кеңесті тек губернияларда және облыстық партия комитетінде ғана құрған жөн.
Айына бір рет жиналатын губерниялық бестік кеңесіне губком хатшысы, губпрокурор, губсот төрағасы, губәскери бөлім бастығы, ерекше мемлекеттік саяси басқарма (ОГПУ) бастығы енеді. Олардың жұмысын бір орталықтан үйлестіріп отыру үшін обкомдағы бестік кеңес те осындай тәртіппен құрылады. Екіншіден, бестік кеңесте жаза тағайындау тәртібі, сот құрылысы, саяси қылмыс мәселелері және қызмет бабындағы, шаруашылық салаларындағы заң бұзушылық, мал ұрлығы, самогон қайнату сияқты қылмыстық істер талқыға түсуі керек»,– делінген [7]. Құжатта белгіленгені аталған бестікке қожалық жасаушы, есебін тыңдап жұмысының бағыт-бағдарын белгілеуші Қазақ Облыстық РК(б)П Комитетінің хатшысы, губернияларда – губерниялық партия комитетінің хатшылары еді.
Кеңес жүйесіндегі аты-шулы «бест ктер», кейінгі «үштік», «екілік» атты сот құзырын атқарушы әкімшілік органдар осылайша дүниеге келіп, олар әсіресе, 1930 жылдары таптық жаулармен күрес науқаны кезінде нағыз жазалаушы органдарға айналған еді. Осы аталған бестіктің талқысынан өтіп, мәселесі саяси тұрғыдан қаралуға ұсынған сот істерінің ірісі, сол кездегі қоғамдық пікірде айрықша талас тудырған Жүсіпбек Аймауытов бастаған қайраткерлерге қатысты болды. 1924–1925 жылдары Ж. Аймауытов және тағы да басқа сотқа тарту процесі ақ-қарасы әлі күнге дейін ажыратылмаған, шындығы толық айтылмаған оқиғалардың бірі.
Сонда бұл процеске Нұртаза Ералиннің қаншалықты қатысы бар деген сауалға осы іс бойынша айыпталушылардың қатарындағы Ілияс Бәйменовтың (кезінде жауапты қызметтерде болған белгілі қайраткер, соңғы қызметі өлкелік кеңес мектебінің (крайсов-партшкола) директоры еді) хаттарындағы айтылған мәселелермен жауап беріп көрелік. Ол 1926 жылдың наурызында РСФСР Жоғарғы Соты қазақ бөлімінің үкімімен (Қылмыстық кодекстің 113-бабы бойынша) 3 жылға бас бостандығынан айырылған. Сол жылы І.Бәйменов сот шешіміне наразылығын білдіріп, өлкелік партия комитетіне арыз жолдайды. Машинкамен басылған 15 беттік хатта оқиға бастан-аяқ баяндалады.
1921–1922 жылдары Қазақстан халқы ауыр экономикалық дағдарысты басынан өткеріп, бірқатар губернияларды аштық жайлаған-ды. Бұл қалыптасқан қиындықтан амалдап шығу үшін салыстырмалы түрде жағдайлары біршама жақсы саналатын губерниялардан көмек ретінде жылу ұйымдастырылады. Міне, осындай мақсатпен Семейден басшылық жасап, жинаған (7 мың, кей деректерде 12 мың) малды жеткізетін адам шыға қоймайды. Өйткені аштық жайлаған өңірлерден жүріп өту өте қауіпті, әрі кепілдік беру қиын. Күрделі жағдайда Торғайға малды қазақ халқына есімі белгілі, көрнекті жазушы Жүсіпбек Аймауытов өзі бастап жеткізеді. Жолдың аса қауіптілігіне қарамастан ұлтын сүйген азамат қиын-қыстау кезде ел-жұртына осылайша қызмет етеді.
Кейін жеткізілген малды тарату кезінде уездік басшылар өздеріне, туған-туысқандарына көмекті нормадан тыс бөлді деген әңгіме шығып, аяғы дауға ұласады. Бара-бара дауға қатысты сотта іс қозғалып, соңы аяқсыз қалады. Ол кезде Жоғарғы Соттың төрағасы болатын Нығмет Нұрмақов қарауға келіп түскен істің еш абырой әкелмейтінін түсініп істі тоқтатқан болатын. Кешегі жабылып қалған іске 1924 жылы алдын ала тергеудің қалай басталғандығын І.Бәйменов хатында былайша әңгімелейді: «Семейден жеткізілген мал туралы іс Ақтөбе губсоты және Жоғарғы соттың қазақ бөлімінде жылжусыз 1924 жылдың қараша айына дейін жатты. Сол уақытта Домбаев және сол сияқтылардың қосымша домалақ арыз-мәлімдемелерімен аталмыш іс толыға түскен болатын.
Содан 1924 жылдың қарашасында жаңа сайланған Әділет халық комиссары және Республика прокуроры Нұртаза Ералин бұл іске қызығушылық білдірді. Сөйтсек, оның бұл іске көңіл бөлуі қызметтік борышын орындау үшін емес, өзінің туғандары Домбаев, Ысмағұлов және басқа да өтініштерін қанағаттандырып, өзі де қазақ қызметкерлерінің «топшылдық ойынында» абырой жинап алғысы келсе керек. Сондықтан да ол Қазақ Республикасының прокуроры міндетіне кіріскен сәттен Жоғарғы сот арқылы істі Ақтөбе губсотына жедел тергеуге жібереді», – деп жазады. Арызға сенсек бұдан әрі нағыз былық басталған.
Істі көтеруге «белсенділік танытқан» Ақтөбе губаткомының төрағасы Ш.Хангереев, «хан тұқымдары» болып келетін Жоғарғы соттың прокуроры С.Нұралыханов, тергеуші А.Сейдалиндердің есімдері аталады. Тіпті Н.Ералиннің басшылығымен олар аталған мәселе бойынша құпия жиын өткізгендігі де айтылады. Нұртаза Ералиннің мұрағаттағы сақталған жеке ісінде прокурор С.Нұралыхановқа берген мынадай мінездеме бар: «Нұралыханов Сәлімгерей Зұлқарнайұлы – Жоғарғы Сот қазақ бөлімінің прокуроры. Сұлтандар тұқымынан тараған. Қазан университетінің заң факультетін бітірген.
Саяси білімді, жұмысына берік. Міндетіне сәйкес, әділет саласында ғана пайдалануға болады», – делінген. Нұртазаның өзі Ералы ханның тұқымынан тарайтындығын ескерсек, олардың туысатындығына дау жоқ. Мұндай шығу тегімен ол қызметінен әйтеуір, ерте ме, кеш пе кететін еді. Алайда Н.Ералиннің қызметке келгендегі жасаған үлкен қателігі абырой әпермейтін (дәстүрлі мал дауы мен есімі белгілі тұлғаларға қатысты) даулы істі көтергенде оны қолдай қоятын орта ол кезде жоқ болатын. Нәтижесінде жаңадан тағайындалған Әділет комиссары Қанай Боранбаев бұл істі Ақтөбеден кері қайтарып алды.
Қараша айының соңында (1924 ж.) Н.Ералин қызметінен біржола босатылды. Оның басты себептері мынада: біріншіден, сол кезде Түркістанның құрамында болып келген Жетісу, Сырдария губернияларының Қазақстанға қосылуымен байланысты басшы қызметтегілерді жаңаша орналастыру қажеттігі туған еді. Түркістаннан Қазақ АКСР-іне Қазақ Өлкелік партия комитетінің ІІ хатшысы болып Сұлтанбек Қожанов, Қазаткомның төрағасы – Жалау Мыңбаев келді. Үкіметті Нығмет Нұрмақов, Ағарту комиссариатын С.Сәдуақасов т.б. ұлтжанды басшылар басқарған тұста Н.Ералиннің қызметіндегі ұстанған бағыты көрнекті қазақ қайраткерлерінің наразылығын тудырды.
Ж. Аймауытов бастаған топқа қатысты істің көтерілуі, кейін жоғарғы партия қызметкерлері және үкімет басшыларының араласқан үлкен дауға айналуы да Н.Ералинге теріс әсерін тигізді. Көп кешікпей Сұлтанбек Қожанов Әділет халық комиссары және Республика прокуроры қызметіне Жетісу губерниясының прокуроры Қанай Боранбаевты тағайындау туралы шешім шығарды. Екіншіден, Нұртаза Ералин Әділет халық комиссары және Республика прокуроры қызметіне 42 жасында келді. Ол кезде басшылық қызметкерлер негізінен 20–30 жастың арасындағылар болғандықтан сол уақыттағы орта оны қабылдай алмауы да әбден мүмкін.
Дегенмен мәселенің ақиқатына жетіп, шындықтың бетін толық ашу әлі де ізденуді, тарих беттерін парақтай түсуді қажет етеді. Бұл әрине, болашақтың ісі. Н.Ералин 1924 жылдың қараша айында кеңестік партия мектебіне оқытушылық қызметке жіберіледі. 1925 жылдан Қызылорда сауда меке-мелерінде бастықтың орынбасары, меңгеруші міндеттерін атқарады. 1930 жылдың ақпанынан Ақтөбе құрылысы директорының орынбасары, ал 1934 жылдың қазанынан Қазақ өлкелік мүгедектер кооперациялық одағы бас-қармасының төрағасы болады. Соңғы атқарған қызметі Шу аудандық атқару комитетінің хатшысы. Қорыта айтқанда, Нұртаза Ералинге әлеуметтік тегіне байланысты Кеңес билігінің дәуірлеп тұрғанында өсуі мүмкін емес-ті.
Соған қарамастан ол Қазақстанның жиырмасыншы ғасырдың басындағы саяси тарихында өзіндік із қалдырған қайраткердің бірінен саналады. С.Угжин, М.Сералин сияқты ағартушы-демократтармен серіктес, тілеулес болып, ұлтына қызмет етудің жолын іздеді. Сол көзқарасы үшін патшалық үкімет тарапынан қысым көрді. 1919 жылдан Кеңес өкіметіне қызметке белсене кірісіп, Қостанай губерниясында басшылық міндеттерді атқарған санаулы қазақ ұлтының өкілі болды. Н.Ералиннің ірі қызметке келуі біздің ойымызша, 1924 жылдың күзіндегі билік басындағы аласапыранға түскен өтпелі кезеңімен сәйкес келді. Өкінішке орай, ол қысқа мерзім ішіндегі ұстанған сәтсіз бағытымен ұлтжанды басшылар алдында өзін әшкере етті.
1938 жылы 7 наурызда КСРО Жоғарғы Сотының әскери коллегиясының шешімімен кешегі ірі қызметте болған, бір жағынан кіші жүздің хандары Әбілқайырдың баласы Ералының тұқымы Нұртаза Ералинге «халық жауы» деген айып тағылып, ату жазасына кесілді. Кейін жеке басқа табынушылықтың зобалаңы әшкереленіп, сталиндік саясаттан жазықсыз опат болған қазақ зиялылары ақтала бастағанда кезек Нұртаза Ералинге де жетті. 1960 жылдың қаңтарында тағылған айып негізсіз деп танылып, Қостанай өңірінен шыққан азаматтың бірі – Ералин толығымен ақталды. Өкініштісі, мұрағаттарда Нұртаза Ералиннің жеке отбасы жайлы мәліметтер де мүлдем кездеспеді. Аз да болса құнды мағұлматтар бере алатын үрім-бұтақтары әлі табылар деген ойдамыз.
1998 жылдың күзі болу керек, Қазақстан Әділет министрлігінің тапсырысымен кітап дайындау барысында мұрағаттардан деректерді жинақтаумен жүрген кезім. Университет ауласынын шыға бере Жанұзақ ағаны кездестіріп, жағдайыма қаныққан соң қазақ хандарына қатысты деректер болса бөлісуімді сұрады.
Ол кезде барлығын сөмкеге салып көтеріп жүретін кезіміз, ағамызға Президент Архивінің арнайы мөрі басылған Ералин Нұртаза туралы анықтамасын ұстата қойдым. Арада көп уақыт өтпей Жанұзақ аға менің ұсынған материалымды Қазақ хандары туралы жазған сериялы мақалаларының соңына дерек ретінде газетке бергенін хабарлады. Айтулы газетті тауып, екі бетті алатын көлемді орысша мақаланың аяғында Ералинге берілген бір парақ анықтама қағаз көзіме оттай басылды. Ескерту ретінде «бұл құнды деректі жас зерттеуші Болат Кабдушев ерекше ілтипатпен ұсынған еді», – деп жазғанын маған көрнекті тарихшының берген батасындай қабылдап едім.
Болат КАБДУШЕВ,
Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы
энергетика және байланыс университетінің
әлеуметтік пәндер кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., Алматы қалалық саяси қуғын-сүргін
құрбандарын ақтау жөніндегі комиссияның мүшесі
САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ҚҰРБАНДАРЫН АҚТАУ ЖҰМЫСЫ ҚАЛАЙ ЖҮРІП ЖАТЫР?
29 желтоқсанда университетімізде Ғылым және инновация жөніндегі проректорымыз А. Саухимовтың төрағалығымен өткен Ғылыми техникалық кеңесінде 2021 жылғы ғылыми-зерттеу жұмысымыздың қорытындысы жайлы есебіміз тыңдалып, оң бағасын алды.
Мемлекет басшысының Жарлығын іске асыру мақсатында Алматы қаласы әкімінің 2021 жылғы 8 ақпандағы қаулысымен Алматы қаласы бойынша саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі қалалық комиссия құрамы (38 адам) тарихшы-ғалымдар, архив және ғылыми-зерттеу институттарының қызметкерлерімен жасақталған болатын.
9 бағытта жұмыс жүргізетін қалалық комиссияның зерттеу топтарының үшеуіне біздің кафедрамыздың оқытушы-профессорлары жетекшілік жасауда, атап айтқанда: т.ғ.к., доценттер Утегалиева А.Д. (3-ші жұмыс тобына), Кабдушев Б.Ж. (5-ші жұмыс тобына), Төленова З.М. (9-шы жұмыс тобына) және комиссия мүшелері қатарында с.ғ.д., профессор Мұхамбедьярова А.Т., аға оқытушы Рыскильдинова Д.Б. бар.
2021 жылдың маусымнан желтоқсанға дейін қалалық комиссияны қаржыландыруға Алматы қаласы әкімдігінің бюджетінен 53 млн. 550 мың теңге бөлініп, комиссия мүшелерімен тиісті келісімшарттар жасалынды.
Жедел түрде жұмыс топтарының мүшелерін барлық мемлекеттік және қалалық архивтерге, соның ішінде Алматы қаласының ҰҚКД, прокуратура, Полиция департаментінің арнайы архивтеріне рұқсат берілді.
Зерттеушілердің негізгі қызметі орнында архивтерде тиімді жұмыс істеуге жағдай жасау туралы Алматы қаласының әкімі орынбасарының нұсқауы жолданған болатын. Сол негізде биылғы оқу жылы ректорымыз С.Сағынтаеваның қолдауымен «Қазақстан тарихы оқиғаларын зерттеу орталығын» ашып, с.ғ.д. А.Мұхамбедьярова меңгерушісі болып бекітілді. Комиссия мүшелеріне конкурс арқылы зерттеуші статусы берілді. Оқу сағаты жүктемесі 100-ден 200 сағатқа дейін қысқартылды. Архивтерде жұмыс жасауға ыңғайлы жұмыс (сабақ) кестесі ұйымдастырылды.
АҒЫМДАҒЫ КЕЗЕҢДЕ:
Біздің Орталықтың ғалымдары жалпы комиссия жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында өткізілген қалалық комиссияның 5 отырысы, 12 оқыту онлайн-семинары, зерттеу топтарының алгоритмдері мен жұмыс әдістемесін жасау жөнінде 18 ұйымдастыру мәжілістеріне қатынасты. Әр бағыт бойынша мемлекеттік комиссияда жеке есептеріміз тыңдалды.
Қалалық комиссияның қызметі бойынша электрондық және баспа БАҚ-та кеңінен ақпараттық жария жұмысы ұйымдастырылды: конференциялар, «дөңгелек үстелдер», брифингтер, «тікелей эфирлер» т.б. «Ашаршылық ақиқаты. Арнайы жоба» атты деректі фильмге қатыстық.
Біздің зерттеу орталығының мүшелері бір оқу құралын, 7 мақала ғылыми басылымдарда, газетке 6 мақала, фейсбукке көптеген тарихи танымдық материалдар жарияладық. Университет сайтында зертеу орталығының парақшасын аштық. Студент-жастарды волонтер ретінде жобаға тартудамыз.
Қалалық комиссияға саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау бойынша ғалымдардың мақалалар жинағын басып шығаруға 2021 жылы қаржылық қолдау көрсетілді: «Қазақстандағы саяси репрессия құрбандарын ақтау: құжаттар мен материалдар. Алматы қаласы әкімдігі жанындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мәселелері жөніндегі қалалық комиссияның 2021 жылғы материалдары / Құрастырып, редакциялаған Б.О. Жангуттин, Ш.А. Забих, Б.Ж. Кабдушев, Д.Б. Рыскильдинова. – Алматы: Алматы қалалық әкімдігі, 2021. – 390 б.
Мемлекет басшысының Жарлығын іске асыру мақсатында саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау бойынша қалалық комиссия (9 жұмыс тобы) топ санаттары бойынша Алматы қаласының ақталмаған саяси қуғын-сүргін құрбандары ретінде 652 адамды анықтап отыр.
Жалпы жұмысымыздың қорытындысына оң көзқарас танытып отырған Алматы қаласы әкімдігі мен мәслихатының басшылығы 2022 жылға арналған комиссияның жұмысын қаржыландыруға 82 млн. 800 мың теңге сомасында бюджеттік өтінімді мақұлдады.
2021 жылдың 24 желтоқсанында Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау бойынша Алматы қалалық комиссияның төрағасы Е. Бабақұмаровтың жұмыс топтарының жетекшілерімен өткізген кеңесінде жұмыс топтарының қызметінің нәтижесін қорытындылай келе комиссия мүшелеріне алғысын білдіріп, келесі жылға жоспарланған ғылыми және зерттеу жұмысына табыс тілеген болатын.
Кабдушев Б.Ж.
«Қазақстан тарихын зерттеу орталығының» зерттеушісі
1920-30 жылдарындағы Кеңес өкіметінің ең жоғары марапаты «Қызыл Ту» орденін үш рет алған жерлесімізді білесіз бе?
Өмірі мен қызметі кеңес өкіметінің құрылуымен сәйкес келіп, қамшының сабындай қысқа ғұмыр кешсе де атақ-даңқы кеңес қолбасшыларынан кем түспеген, асқан ерлігі үшін берілетін ең жоғарғы марапат «Қызыл Ту» орденін 3 мәрте алған қазақ батыры Абдолла Жармұхамедовтың туғанына биыл 125 жыл толады.
ӨМІР ЖОЛЫ: Абдолла Жармұхамедов 1896 жылы 13 қарашада Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының Есқара елді мекенінде дүниеге келген. Жетімдіктің азабын ерте тартқан баланың пысықтығы мен өжеттігіне қызыққан Қызылқұм өңірінің ауқатты байы Мырзабай өз қамқорлығына алады. Абдолланы 10 жасқа толғанда Мырзабай Самарқандағы бастауыш мектепке алынатын тізімге іліктіріп жібереді. Мектепте де жақсы оқыған шәкіртінің талабына сүйсінуші Иванов деген орыс оқытушысы Абдолланың 4 кластық қалалық училищеге түсуіне көмектеседі. Осылайша бар жиған білімімен Абдолла Жармұхамедов 1914 жылдан Кәттақорғанда (қазіргі Өзбекстан) уездік басқарманың хат-қағаз көшірушісі, кейін тілмашы болып, қызметін бастайды.
1917 жылғы ақпан, қазан төңкерістері жас Абдолланы қоғамдық-саяси өмірдің қайнаған қазанына салып жіберді. Түркістан өңірінде жұмысшы-шаруа депутаттары кеңесін құруға ат салысу барысында ол уездік милиция бастығы қызметіне тағайындалады. 1918 жылдың ақпанында Митан аудандық милициясын басқаруға жіберіледі.
ЕРЛІКТЕРІ: 1919 жылдың маусымда Абдолла Кәттақорғанда құрылған Төтенше уездік комиссияның төрағалығына тағайындалады. 1922 жылдың көктемінде губерниялық партия комитетінің шешімімен Кәттақорған уезіндегі басмашылар қозғалысына қарсы күштің ұйымдастыру міндеті жүктеліп, ерекше ерлігімен танылады.
1923 жылдың наурызында А. Жармұхамедов Түркістан Автономиялы Республикасы Ішкі істер комиссарының орынбасарлығына тағайындалып, оған Ку¬ляб уалаятын басмашылардан азат ету тапсырылады. Оған орталықтан Каменов, Ф.Э. Дзержинскийлер тікелей басшылық жасаған. 1923 жылдың шілде айында А. Жармұхамедов 300 жауынгерімен атқа қонып Алай жазығын басмашылардан тазартуға аттанады. Сол шайқаста көрсеткен ерліктері үшін (тізімдегі 26 сарбаздың біріншісі болып) «Қызыл Ту» орденімен марапатталады.
Батыс Бұқарадағы басмашыларға қарсы күресте жоғары дәрежедегі ұйымдастырушылық қызметі мен көрсеткен ерлігі үшін А. Жармұхамедовке екінші рет «Қызыл Ту» ордені тапсырылады.
1926 жылдың 15 наурызында Тәжік АКСР-і құрылғанда Абдолла Жармұхамедов Тәжік Автономиялық Республиканың Ішкі істер халық ко-миссары болып тағайындалды. Гиссар, Куляб, Қорғантөбе, Гарм уәлаяттарында қастандық жасаушы топтардың барлығын дерлік залалсыздандырады. Осы ерліктері де жоғары бағаланып, 1928 жылы Қызыл Армияның 10 жылдық мерекесіне орай Жармұхамедов үшінші рет «Қызыл Ту» орденімен марапатталады.
ҚАЗАҚСТАНҒА ОРАЛУЫ:
Іргелес өзбек, тәжік жерінде от кешіп, басын оққа тіккен жерлесіміз 1927 жылы туған өлкесіне оралады. Әуелі сауда халық комиссарының орынбасары қызметіне кіріседі. Кейін ол Семей губерниялық, Ақтөбе уездік, Алматы қалалық кеңесі атқару комитеттерінің төрағасы болады.
1933 жылы Қазақ Өлкелік партия комитетінің хатшысы болып Л. Мирзоян келген тұста Абдолла Жармұхамедов Қазақстанның Әділет халық комиссары қызметіне тағайындалады. Аштықтан титықтаған елге көмек беруде әскери тәсілмен шұғыл шешімдер қабылдап, асыра сілтеушіліктің зардаптарын жоюға бар күш жігерін жұмсады.
Әділет саласында: 14 округтің орнына қайта құрылған 6 облыстың сот, прокуратура құрылымын (Алматы, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе) реформалауға зор үлес қосты.
Алматы кеңес құрылысы институты жанынан 50 орындық құқық бөлімін ашқызды.
1935 жылдары денсаулығының сыр беруіне байланысты құрметті демалысқа шықса да Әулиеата аудандық, Орал қалалық атқару комитеттерінің төрағасы, Орал қалалық атқару комитеті жанындағы мемлекеттік арбитраждың бас төрешісі сияқты қызметтерді атқарады.
1940 жылы 24 қыркүйекте «Приуральская правда» газетінде шағын некролог жарияланды, онда «осы жылдың 21 қыркүйегінде Алма-Ата қаласында ұзаққа созылған науқастан кейін БКП(б) мүшесі, Батыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің мемлекеттік арбитражының бас төрешісі, үш мәрте Қызыл Ту орденінің иегері жолдас Жармұхамедов Абдулла ...» 45 жасында дүниеден өткені хабарланды.
Кабдушев Б.Ж.
«Қазақстан тарихын зерттеу орталығының» зерттеушісі
